"Kompleks Portnoya" Philip Roth

Trzeba mieć talent, żeby napisać  t a k ą  książkę, trzeba mieć jaja, żeby ją wydać i trzeba mieć grubą skórę by krytyka nie pożarła cię potem żywcem. W posiadaniu takich przymiotów jest niewątpliwie Philip Roth, który publikując pół wieku temu "Kompleks Portnoya" naraził się całej rzeszy odbiorców na czele z feministkami i Żydami. Środowisko psychoanalityków też pewnie nie było zadowolone, choć może podeszło z większą pobłażliwością do odważnego tworu Rotha. Jednak kontrowersje nie cichną nawet dziś, bo "Kompleks Portnoya" nadal sieje zgorszenie wśród czytelników. Z tym, że obecnie Philip Roth to pisarz z którym należy się liczyć; do tego stopnia, że stale wymieniany jest wśród kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. 

W swojej książce Philip Roth powołuje do życia niejakiego Aleksandra Portnoya, młodego mężczyznę ze skłonnością do licznych perwersji, ale i samorefleksji. To sprawca całego zamieszania. Na skutek problemów natury osobistej nasz bohater trafia w końcu na kozetkę do psychoanalityka. W swoim nieprzerwanym monologu Aleksander wyrzuca z siebie strumień wspomnień, żalów oraz skarg. A dręczy go swoista wewnętrzna sprzeczność: "mam dość roli grzecznego chłopca, który publicznie sprawia przyjemnością rodzicom, a prywatnie wali konia!". To wbrew pozorom nie błahostka a poważna sprawa, odbijająca się negatywnie na wszystkich sferach życia bohatera i przyprawiająca go o ciągłą zgryzotę. 

Alex szybko się rozkręca i okazuje się, że na masturbacji się nie kończy, a właściwie dopiero zaczyna. To preludium przed dalszymi wyczynami bohatera na tym polu. Rola kobiet w tej książce sprowadza się właściwie do jednego, tak jak przełomowe odkrycie nastoletniego Alexa: "każda napotkana dziewczyna ma przecież między nogami prawdziwą pizdę! Niesłychane! Tylko pierdolić!". W powieści nieźle obrywa się też Żydom, zresztą takiego też pochodzenia jest książkowy Portnoy (jak i sam autor). Philip Roth nie szczędzi więc ostrych słów pod adresem swoich pobratymców: "już mi uszy puchną od tej całej sagi cierpiących Żydów! Bądźcie tak łaskawi, moi kochani i wsadźcie sobie to dziedzictwo cierpienia w swoje cierpiące dupy!".

Philip Roth we własnej osobie.
fot. Bob Peterson, Time & Life Pictures

Po co więc te skandalizujące słowa? Tak się składa, że to wszystko razem wzięte tworzy całkiem przekonujący i wiarygodny psychologicznie portret tytułowego bohatera. On się nie chwali, a żali. Jest niespełniony człowiekiem, żyjącym w ciągłym strachu przed karą i w wiecznej rozterce co mu przystoi a co nie. Ten żałosny biedak nie jest zdolny do zbudowania normalnych relacji z kobietami, bo wykorzystuje je notorycznie do swoich zachcianek, co jednak wciąż nie przynosi mu przyjemności a poczucie winy. Alex widzi w tym echa wychowania w opresyjnej żydowskiej rodzinie i dobitnie to udowadnia. Mówi: "zahamowania nie rosną na drzewach - wymagają cierpliwości, skupienia, oddanych i pełnych poświęcenia rodziców, no i posłusznego, pracowitego dziecka, a już po kilku latach wyrośnie z niego wiecznie spięty, zablokowany człowiek". 

Z premedytacją cytowałam tu wielokrotnie Rotha by pokazać w jak śmiałym tonie utrzymana jest jego powieść. Na pewno jednak nie udało mi się oddać humoru i swady z jaką jest napisana. Warto więc wziąć sobie więc poprawkę na fakt, że to w gruncie rzeczy przekomiczna książka, taka z kategorii pół żartem, pół serio. Niezbyt często można się spotkać z tak żywą, bezpośrednią, niepoprawną politycznie i prześmiewczą prozą. To prawdziwy literacki ewenement. 

_________________________________________________

"Kompleks Portnoya", Philip Roth, wyd. Zysk i s-ka, 240 stron, 2002 r. 

oryg. "Portnoy's Complaint" 

Moja ocena: 7/10